Енисей жазма эстеликтериндеги мамлекеттүүлүк идеясы

 

(Башталышы өткөн санда)

Каныбек ИМАНАЛИЕВ,
Жогорку Кеңештин депутаты, саясат таануу илимдеринин доктору

Сужи

1. Уйгур жеринен, Йаглакар кандан келдим.

2. Кыргыз уулумун. Буйла Кутлуг сот.

3. Мун. Кутлуг Бага Таркан Өгенин буйругумун (сотумун).

4. Атагым, бийлигим күн чыгышка, батышка.

5. Тийди (жетти, жайылды). Бай, бардар элем. Мал короом он, жылкым сансыз эле.

6. Иним жети, уулум үч, кызым үч эле. Үйлөндүрдүм уулдарымды.

7. Кызымды (турмушка) калыңсыз бердим. Устатыма жүз эр, турак бердим.

8. Жээндеримди, неберелеримди көрдүм. Эми өлдүм. К…

9. Уулдарым, эрлердин арасында устатыбыз сыяктуу болгула, канга кызмат кылгыла, кайраттангыла.

10. Улуу уулум с…а (согушка) барды (кетти).

11. (Ошондуктан аны) көрбөдүм р…м уул.

 

Абакан

Эрдемдүү мамлекетинде тойбоду, Төлес Алп Тутук байкесине тойбоду мыкты теркен кайран, аттиң ай, кандай кайгы.

 

Тува

Ыйык каным-мамлекетим, кайрандарымдан айрылдым.

Төрт тууганым кайрандардан айрылдым.

Д. 1. (Менин) эр атым Көк Тириг. Кайрандарымдан, туугандарымдан, кайрандардан, уулдарымдан, аялымдан айрылдым.

2. Мамлекетим-канымдан, кайрандарымдан, эр эрдемим, Токуз Огдамдама жерим, кайрандан.

3. Жети ич (тууган) досумдан, кайрандардан, курдаштарымдан, кайрандардан (айрылдым).

4. Досторум, кымбат баалуу эмне? (Мен өлтүргөн) алты эр(ге таандык) балбалдар.

 

Хербис-Баары

Мамлекет аскери үчүн үч туткун эрди кол(го түшүрдүм).

Мамлекетим-каныма, асман сыяктуу (ыйыктар)ыма, аттиң ай, тойбод(ум).

Эркек туугандарым, үч жакыным, кыз (ургаачы) туугандарым, үч жолдошума тойбодум, (бул) кандай муң!

 

Ортаа-Хем

… мечин (маймыл) жылы мамлекетимден (айрылдым).

 

Эл-Бажы

(Мен) мамлекетте кадырлуу адам сыяктуу элем (кадыр-барктуу элем).

Мамлекетиме бирге өлгөн эр (мамлекетим үчүн өлгөн эр),..

(Абалы) начар мамлекеттин кымбаты элем, алп элем.

 

Ийме

Ыйык мамлекетиме, эр эрдемим (эр эрдигимдин) үчүн (аркасында) Уйгур кандан (согушуп) бери келдим.

Ыйык мамлекетте төрөлүптүрмүн. Мамлекетимде көтөрүлдүм (эрезеге жетип, чоңойдум).

 

Демир-Суг

(Мен) Саңун Тутукмун. Кудуреттүү (болгонум) үчүн (мамлекетим жана каным сенин) мыйзамдарыңды аткардым.

 

Хемчик-Бом

Он жети жашымдан (баштап) жортуулдадым (жортуулга чыга баштадым). Мамлекетиме тойбодум, кырк эриме тойбодум, улууларыма, кичүүлөрүмө (улуу-кичүү жакындарыма) тойбодум. Журт…

 

Баян-Көл

Мамлекетимдин урматына төзүмдү (колдоочу тотемимди) таптым. Атам, акылман бегим тапкан кырк кудуреттүү … тууганымды таштабадым (колуман чыгарган жокмун).

Каным-мамлекетим, аттиң ай, кайрандарыма, кандай өкүнүчтүү, тойбодум.

 

Уюк-Оорзак

I. Мамлекетиме тапканым (пайдам), эрдемим (эрдигим), (душмандын) он беш эрин өлтүрдүм.

III. Ыйык мамлекетим, Алтай йабгусу (башкаруучусу), ханышам, уулдарым, кайрандарыма (тойбодум).

Ыйык мамлекетимден (айрылдым).

 

Ээрбек

1. Он жети жашымда мен ыйык мамле­кетиме кара болдум (эр ат алып эрезеге жеттим), (бирок ага) тойбодум, аттиң ай, (муну) эске тут.

2. Ак өргөөдөгү ханышама тойбодум, аттиң ай, кандай муң, өрөөндөгү уулдарыма тойбодум, аттиң ай, кандай муң.

3. Балалык атым Йерлиг Чор. Ыйык мамлекетимден (жортуулдарга бир канча жолу) чыгып-келдим. (Ошентип алган эр атым (баатырдык атым) болгон) Төлес Алп Тутук атыма тойбодум.

4. Көк теңирде кайран күн-ай (бар) экен, күрөң жерде кайран мамлекет-кан (бар) экен, тойбодум, аттиң ай, кайрандарга.

5. Мамлекетиме, калкыма тойбодум, аттиң ай, кайрандарыма, улууларыма-кичүүлөрүмө (улуу-кичүү жакындарыма) тойбодум, аттиң ай, кайрандарыма.

II. Күрөң жердеги мамлекетим-каныма, кайрандарыма, аттиң ай,

туугандарыма, аттиң ай, кайрандарыма, тойбодум, аттиң ай.

Так төбөдө (кыл чокуда, өмүрүмдүн так толгон учурунда согушта жолдошторум менен) бирге түгөндүм (каза болдум).

 

Шанчи

Өз мамлекетин баштап ээрчитти (башчы болду). Мамлекетим элчилигине жүрүп (жолго чыгып), Бешилке жеттим, эр эрдемим (эрдигимдин) үчүн (арка­сында)…

Жериме-суума (мекениме), кайрандарыма, элиме, кайрандарыма (тойбодум).

 

Кая

Каным мамлекетимдин түбөлүк ташы (эстелиги) Кара-Сеңирде.

 

Ак-Йүс

Мамлекетим-канымдын мыйзамдарын бул жерге орноттум.

 

Кара-Йүс

Ач (элинин) аскер баңы (башчысы) анттуу (антын тутуп) өл(дү).

Эшитмейинче (укмайынча) барып Ач (эли) арасында (ким тартип орнотот).

Түбөлүк аска…

Андай (деп эшитип (угуп), Бай атам мамлекетти жаратып (тартипке салып), мамлекеттин көп баатырлары (жоого даяр болду).

 

Жазма эстеликтердеги жогорудагы ойлордон кийин төмөнкүдөй тыянакка келүүгө болот.

Биринчиден, ошол доордогу адамдар үчүн мамлекеттүүлүктү куруу, сактап калуу, коргоо – эң негизги идея болгон. Мамлекеттүүлүк аң-сезими бийик болгонун айгинелейт. Мамлекетке кызмат кылуу ыйык парз болуп эсептелген. Мамлекеттен айрылуу өлүмгө тете болгон.

Экинчиден, мамлекет «эл» деген түшүнүк менен бирдей каралган. Башкача айтканда мамлекет болсо эл болот.

Үчүнчүдөн, бир тууган, үй-бүлө жана урук-тууган мамилеси мамлекеттен бийик турган эмес. Тескерисинче, мамлекеттин келечеги үчүн алар дайым курман болгондугу көп айтылат.

Төртүнчүдөн, жылкы, күлүк аттардан ажырагандыгы айтылат. Бирок жылкы – мал-мүлк катары эмес, согушта эң керектүү жандык (же курал, унаа) катары сүрөттөлөт.

Бешинчиден, мал-мүлк, оокат-дүйнө эмес, улут үчүн эң зор байлык – бул элдин эркиндиги экендиги айтылат. Эл эркин мамлекет учурунда гана бактылуу боло алат деген тыянак ой айтылат.

Демек, бул айтылган ойлор азыр XIII кылымдан кийин да актуалдуу жана кийинки муундарга сабак болот. Бүгүн саясатчылар үчүн да осуят боло турган көп жагдайлары бар.

Оставьте первый комментарий

Оставить комментарий

Ваш электронный адрес не будет опубликован.


*