Енисей жазма эстеликтериндеги мамлекеттүүлүк идеясы

Каныбек ИМАНАЛИЕВ,
Жогорку Кеңештин депутаты, саясат таануу илимдеринин доктору

Биз, кыргыз эли, Азия чөлкөмүн мекендеген эң байыркы түптүү элдердин урпагыбыз, түрк маданиятынын түптөлүшүнүн башатында турганбыз жана тарыхта өз улуттук тамгасын жараткан алгачкы элдердин бирибиз, дүйнө маданиятынын асыл кенчи болгон теңдешсиз улуу “Манас” дастанын жаратканбыз, ошондой эле кезинде байыркы кытай, араб, парсы, грек, тибет элдери менен өз ара достук мамиле түзүп, тең ата жашаганбыз жана тээ илгерки заманда эле өндүрүш маданиятын алгачкылардан болуп өздөштүрүп, коңшу элдерге темир эритип, чоюн уютууну үйрөтүп келгенбиз.

VII кылымда жазылган Енисей жазма эстеликтери аркылуу элибиздин жазма маданияты 1300-1500 жылдык тарыхка ээ. Жалпы саны 570тен ашкан байыркы Орхон-Енисей жазуу эстеликтери 3 түрк мамлекеттеринин Көк Түрк каганатына, Уйгур каганаты жана Кыргыз каганаты доорлоруна таандык.

Бул руникалык эпиграфикасын илимий изилдөө XIX кылымдын аягында башталган. Ал жазма 1893- жылы 25-ноябрда даниялык лингвист Вильгельм Томсен тарабынан чечмеленген. Алгачкы чечме­ленген сөз – Теңир (Кудай) деген сөз болгон. Жаш таланттуу окумуштуу Н.Усеевдин «Енисей жазма эстеликтери» (Бишкек, Турар. 2011) аттуу китепти жакында барактап отуруп, мындан дээрлик 1300 жыл илгери ата-бабаларыбыз мамлекеттүүлүк тууралуу бийик ой жүгүртүүсүнө сыймыктандым.

Енисей жазма эстеликтери өзүбүздүн ата-баба­ларыбыз тарабынан жазылган тексттер катары өтө маанилүү. Бул жазма эстеликтерде «мамлекет» эл деген сөз менен берилип, «ыйык» деген мааниге келген теңири сөзү менен сыпатталган. Демек, ата- бабаларыбыз мамлекет курган, анын наркын терең түшүнгөн, эл, мамлекет үчүн жанын кыюудан кайра тартпаган.

Уюк-Тарлактагы жазууда:

1. Эсил кайран мамлекетимден, колуктумдан, элимден, кайрандарымдан, алтымыш жашымда (айрылдым, каза болдум).

2. Атым Эл Тоган Тутук. Мен ыйык мамлекетиме (кудайдын) элчиси элем, алты уруу элиме бек элем.

Уюк-Аржандагы жазууда:

1. Досторумдан, уулдарымдан ажырадым (каза болдум).

2. Мамлекетиме (кызмат кылышка) жетиштим (тарбияландым).

3. Эр эрдигим, үйүм, аттиң ай.

Уюк-Турандагы жазуу:

1. Ак өргөөдөгү ханышама, өрөөндөгү уулдарыма, аттиң ай, кайрандарыма, аттиң ай, тойбодум, (алардан) айрылдым, жакын­дарымдан, туугандарымдан, аттиң ай, айрылдым.

2. Алтындалган кемерди (наамды билдирген кемерди) белиме байладым. Ыйык мамлекетиме тойбодум, кайрандарыма, аттиң ай.

3. Мен Үчин Күлүг Тиригмин, ыйык мамлекетимде (элиме) кызматчымын.

4. Алтымыш үч жашымда (бул дүйнөдөн) айрылдым (каза болдум), Эгүк-Катун жеримден айрылдым.

5. Ыйык мамлекетиме, кымбаттуу уулдарыма, кандай (өтө) чебер уулдарыма, алты миң жылкыма, калайык калкыма, атактуу туугандарыма, кайрандарыма, байкебайларым эрлерге, көп эрге, уул эрге, күйөө балдарыма, кыз-келиндериме тойбодум, кайрандарыма, аттиң ай.

(Менин атым) Өз Йиген Алп Туран. Алты уруу элден он алты (жашымда) мамлекетим-канымдан айрылдым (каза болдум).

Асмандагы күнгө, жердеги мамлекетиме тойбодум.

Элегештеги жазууларда:

Каным-мамлекетимден, кайрандарымдан, аттиң ай, каным-мамлекетим кайран, аттиң ай, (алардан) айрылдым.

Уруңу Күлиг Ток Бөгү Теркенге атам бек эрдем үчүн бирге барды.

Калайык калкым кайраттан, мамлекет мыйзамдарын таштаба (бузба). Аттиң ай, кайран мамлекет-каным.

Мамлекетимдин урматына аскер болуп жоокерлик кылбаганым (калган) жок. (Мисалы) Чибилигде (болуп өткөн), бир согушта (душмандын) сегиз эрин өлтүрдүм.

Мамлекетимдин утушуна (жеңиши үчүн) азып калайын, айрылайын (каза болоюн). Барс жылында эле. Жалкыйын (айрылайын).

Төрт аяк жылкым, сегиз аяктуу байлыгым (бар эле). (Ошондуктан) Муңум жок эле.

Туугандарымдан, жакындарымдан, ыйык атымдан, аттиң ай, калайык калкымдан айрылдым, аттиң ай, мен!

Мамлекетимден беш жолу (жортуулга) чыгып-келдим, эр эрдемим үчүн.

Бег Таркан Өге Тиригмин. Кайран мамлекетим-каныма тойбодум.

(Мен) Күлиг Чигши, Уруңу Чигши мамлекетиме…

тө(рт) уулум, ханышама тойбодум.

…жыйырма жашта мамлекетиме (кара болдум, эрезеге жетип эр ат алдым).

Чаа-Холдо

I. Ом Огдаш элиме кызмат кылдым, акылман өгеме (премьер-министриме) кызмат кылдым, туугандарыма кызмат кылдым, (булар менин) эр эрдемим.

(Мен) эр эрдемим (атуулдугум үчүн) мамлекетиме кызмат кылдым. Ыйык мамлекетимден, жакшы туугандарымдан айрылдым.

II. Ыйык мамлекетиме, баштагы (бийликтеги) бегиме тойбодум, кайрандарыма.

IV. Ыйык мамлекетиме, баштагы (бийликтеги) бегиме тойбодум, кайрандарыма. Төрт жашымда атасыз калдым (атамдан ажырадым).

VII. Кутлуг Чигшимин. Айыгышкан согушта…

Калайык калкымдан, аттиң ай, кайрандарымдан, мамлекетимден, кайрандарымдан (айрылдым).

XI. Эр эрдемим (атуулдугум), жерим (мекеним) үчүн өлдүм,

Ач то… Исиг Ынал мамлекетиме, бегиме тойбодум.

Отуз тогуз жашымда мамлекетим үчүн өлдүм.

Означенное

I Мамлекетим, каным, кайрандарымдан айрылдым, алтын кемерден айрылдым.

Очуры

…а мамлекетиңиз үчүн иштеп өрөөн жана сарайлар, аттиң ай, кайран…

Оя

Мамлекетиме тойбодум, кайран мамлекетим…

Уруум, элимден айрылдым.

Алтын-Көл

I. 1. Жердеги барс тегиме (уруума), эрдемдүүлүгүмө (баатырдыгыма) тойбодум.

2. (Аң-улоодо кийик) атканда көзгө атар элеңиз, (күрөшүп) утканда күчтүү элеңиз, Элиг Бөрт Опа Барс, (сенден) айрылдым, аттиң ай!

3. Бабабыз Умай бегибиз биз бир тууган алп эрлердин денесин алты кылбадың (өлтүрбөдүң), күлүк аттардын денесин үч кылбадың (өлтүрбөдүң). Аттиң ай, күзөтчүлөрүмдөн, сакчыларымдан айрылдым, (аркы дүйнөгө) тандалып кеттим мен.

4. Он ай ташыды (көтөрүп жүрдү) апам, алып келди (төрөп берди) мамлекетиме. Эрдем (баатырдык) үчүн мен эрлештим (эрезеге жеттим).

5. Мамлекетимдин өкүтүнө калың жоого кайтпастан (качпастан) кол салып каза болдум, аттиң ай!

6. Инилериңизге, агаларыңызга инген жүгү оор кайгы, жүк түшүрдүңүз (жүктөдүңүз).

7. Эр эрдем (баатырдыгым) үчүн, ини-агаларым кудуреттүү болгон үчүн түбөлүк ташымды тургузушту.

8. (Биз) төрт бир тууган элек, бизди Эрклиг (жер асты кудайы) айырды, аттиң ай.

9. Алтун-Соңа черинин кийиги арт, (токойго батпай) ташы, (аткени, сени) ата турган Опа Барсым айрылып кетти, аттиң ай!

II. Мамлекетимден төрт (жолу жортуулга) чыгып келдим, эрдемим үчүн Инанчу Алп Саңун (мен).

Уйбат

I. (Сиз) эрдик үчүн мамлекетиңен Кара Канга барып, элчи (болуп) барып (кайра кайтып) келбедиңиз бегибиз.

II. (Мамлекети)нен үч жолу (жортуулга) чыгып келди.

(Согуш)та кайран эр эки уулу менен бирге өлдү.

III. … Ил Чор мамлекетине к… (кызмат кылды) эрдиги үчүн жоголду (каза болду).

Бир жашымда атакемден айрылдым. Атасыз бу… (чоңойсо да) кудуреттүү (болгон) байкебайым.

(Мен мамлекетимдин) уруңусу элем, ынанчу элем.

Мамлекетиме, каныма тойбодум. Эрлеримден, иниме-байкелеримден солдум (каза болдум).

Ташеба

Эр (баатырдык) атым Анар Атач. Күн мамлекетимдин атагы бар. Алтын…

Хемчик-Чыргакы

Мамлекет кызматына тарбиялаганым аскер талапкерлери жок. Эшим генералым кайда? Эр саноо не болот (ким аскерлерди тар­биялайт)?

Бай-Булун

Бир туугандарым, эрлер (мени) эңгиреп ыйлап жоктошту. Ийги таш, Кем дарыясы, түбөлүк жер Эңиндиме тойбодум.

Өз жерим, ыйык жерим кайрандарга (тойбодум). Кайран элим-каным, күн-ай анна эстигүн жерим эмне көрүнөт?

Кызыл-Чыраа

I. Элимден, уулдарымдан, аялымдан

Элимден кырк эки жашы(мда), кайранымдан (айрылдым, каза болдум).

II. Айыгышкан согушта баатырмын, качкан кийиктерде (атууда) мергенчимин. Ыйык мамлекетиме пайдам (душмандын) тогуз эрин өлтүрдүм.

Мамлекетим-каным, кайрандарга тойбодум. Күн-ай жаман абалда, аттиң ай,

Туугандарымдан-бир боорлорумдан, аттиң ай, айрылдым, кайрандарымдан, Йүз Күмүл элимден, аттиң ай, айрылдым.

Кежелииг-Хову

Туугандарым-бир боорлорум, кайрандарыма, уулдарым, кыздарыма, ак-карам (асыл таш-бодо малыма), кайран жүз элүү эриме, кайрандарыма (тойбодум).

Телээ

Мамлекетим, кайранымдан, ак өргөөдө ханышам кайранымдан (айрылдым, каза болдум).

(Мен) Эгүне Тутук эр эрдиги үчүн мамлекетиме кызмат кылдым.

 

(Уландысы бар)

1 Trackback / Pingback

  1. Енисей жазма эстеликтериндеги мамлекеттүүлүк идеясы | Кутбилим

Оставить комментарий

Ваш электронный адрес не будет опубликован.


*